De berk is onder de bomen net zo bekend als het roodborstje onder de vogels. Hij is heel gemakkelijk te herkennen aan de opvallende witte kleur van zijn stam. Hij is een echte bosboom die veel ruimte nodig heeft om te groeien. Daarnaast is hij geschikt voor parken en grote tuinen. Hij is tevreden met schrale grond en ongevoelig voor weer, wind en vorst. Toen enorme gletsjers zich tijdens de laatste ijstijd terugtrokken, waren berkenbomen de eerste die het rotsachtige, door ijs uitgeschuurde landschap opnieuw in bezit namen. Door botanici wordt de berk daarom ook wel als een pionier gezien. Berken zijn winterhard en vinden we in heel Noord- en Midden-Europa, zelfs tot ver in Scandinavië. Ook in de bergen van Zuid-Europa en Noord-Afrika is de berk te vinden.
Door zijn gracieuze verschijning met zilveren bast en takken die hangen als het haar van een jong meisje en omdat hij altijd in de zon staat, noemde de Engelse romantische dichter Coleridge de berk ‘de jonkvrouw van het bos’. Berken hebben een hekel aan schaduw en vragen licht om er mooi uit te kunnen zien. Ze geven zelf weinig schaduw, maar nemen zoveel vocht op uit de bodem dat onder berken maar weinig wil groeien. Omdat hun wortels niet diep de grond in gaan hebben ze last van droge zomers. Ze laten dan vroegtijdig hun bladeren vallen.
Een berk groeit niet door aan de takken te trekken, maar door de wortels water te geven.
Berken zijn heel gemakkelijk te herkennen aan de opvallende witte kleur van hun stam. De zilveren boom werd door de Germanen en de Kelten als een heilige boom beschouwd. Men schreef hem zuiverende krachten toe en gebruikte zijn takken om de geesten van het oude jaar op de vlucht te jagen. Misdadigers en geesteszieken werden met berkentakken afgeranseld om de kwade geesten te verdrijven. De berk gold ook als een levensboom. Zowel het berkensap als de bladeren hebben sterke geneeskrachtige eigenschappen. Op kale plekken in het bos of na een bosbrand is de berk één van de eerste bomen die (opnieuw) uitschiet dankzij de vruchtjes die zich gemakkelijk verspreiden. In de Keltische traditie stond de berk niet zonder reden symbool voor vernieuwing of wedergeboorte.
In de kruidenkunde werd en wordt de berk gezien als hulp bij het reinigen van het lichaam in het voorjaar. Sommige mensen drinken dan graag de hars van de berkenboom, een verfrissend en versterkend tonicum voor het hele lichaam. Dit sap is een lichtzoete, waterige vloeistof en kan gewonnen worden in de vroege lente voordat de bladeren zich ontplooien omdat de sapstroom dan op zijn hoogtepunt is. Tegen eind maart bevat het sap zo’n 10 tot 15 gram suiker per liter. Het verzamelde sap kan gedronken worden als een vruchtensap en het kan worden ingekookt tot een siroop. Er zijn verschillende methodes voor het aftappen van sap. De bekendste methode is het boren van een gat van ongeveer 1 centimeter diameter in de berkenboom om dan met behulp van een buisje en een afgedekte pot het sap op te vangen. Het sap komt hierdoor rechtstreeks uit de stam met als gevolg dat de boom dood kan gaan doordat er te veel sap wordt afgetapt. Om dezelfde reden mag berk in het voorjaar absoluut niet gesnoeid worden. Een grote berkenboom kan wel vijf tot tien liter sap missen en als deze hoeveelheid is bereikt moet het gemaakte gat dicht worden gemaakt met een kurk of een op maat gesneden plug zodat de boom weer volledig afgesloten is. Een andere methode is een stuk eenvoudiger en beter voor de boom. Snij bij verschillende bomen één tak schuin af. Dit hoeft geen dikke tak te zijn. Hier komt dan sap uitgedruppeld. Bevestig aan die tak een smalle, lange pot en zorg ervoor dat de tak wat naar beneden gebogen wordt. Bijna elke dag of om de twee dagen kan dan een volle pot berkensap worden geoogst. Het tappen kan doorgaan totdat het sap een witte kleur krijgt. Het sap is goed om vochtophopingen te verhelpen en doet artritis genezen. Het zou ook roos en haaruitval remmen. Verder kan het gebruikt worden als alternatief voor suiker of honing.
Van jong berkenblad wordt medicinale thee gemaakt. Deze heeft een gunstig effect op de blaas en de nieren. Urineafscheiding wordt verhoogd, gifstoffen worden vrij gemaakt en vochtophoping wordt uitgescheiden. De thee kan nier-, blaassteentjes en gruis verwijderen. Berkenblad is een aanbevolen kruid bij bijna alle reumatische klachten. Door zijn reinigende werking en zijn positieve invloed op de nieren zorgt dit kruid voor diepgaande rust. De nieren zijn immers gevoelsorganen en houden verband met de gemoedstoestand. Thee van berkenblad kan heel het jaar door gebruikt worden. Als reinigingskuur kunt u gedurende drie weken drie kopjes per dag drinken. Neem een theelepeltje van het gedroogde kruid per kopje, overgiet het met kokend water, laat 5 tot 10 minuten trekken en zeef. Ook onze lentethee, waaraan we wat berkenblad toevoegden, past perfect bij een voorjaarskuur.
